Vakgenoten in gesprek: Bied musici een luisterend oor

Gehoorbescherming in de muziekbranche blijft een omstreden onderwerp, zoals ook eerder dit jaar te lezen was in ons interview met violiste Caroline Strumphler. Hoortoestellen zijn vaak taboe in de muziekwereld en als de muzikant dan toch een toestel wil, kan de audicien geen kant-en-klare oplossing aanbieden. Wel zijn er bepaalde features voor musici, maar is dit voldoende?

Vanuit diverse disciplines, maar ieder met een passie voor muziek, schoven deze (zelf ook muzikale) heren en (muzikale) dame aan tafel in de vergaderzaal van Gasterij de Kloostertuin in Vianen. Earline sprak met vijf vakgenoten: vijf muziekliefhebbers met audiologische kennis:

Merlijn Vink – Audioloog en Product Specialist Bernafon
Roy Boers – Accountmanager-Audioloog Comfoor
Rianne Heezen – Coach Music & Health ArtEZ
Sander Hendrix – Audioloog Adelante Audiologie & Communicatie
Hein Oosterman – Eigenaar Hoorcentrum Hondsrug Emmen

Hein Oosterman Vier jaar geleden kwam een studiegenootje van mij langs met gehoorproblemen. Zei vertelde dat je met een hoortoestel niet serieus wordt genomen in de muziekwereld. Daar schrok ik van, zeker in een tijd waarin je het toestel amper nog ziet.

Roy Boers Ik had een soortgelijk gesprek bij een preventieve presentatie voor een groot orkest. De musici zijn bang om hun baan te verliezen. De banen zijn niet dik bezaaid in de muziekbranche en kies je dan als werkgever voor iemand mét of zonder hoortoestel? Dit vooroordeel leeft nog steeds helaas.

Rianne Heezen Bij de studenten zie ik de andere kant. Bij binnenkomst in de opleiding vraag ik of ze preventief oordoppen dragen en ik zie dat dit aan het veranderen is. Al veel meer studenten komen binnen met gehoorbescherming, dus dat is een positieve ontwikkeling.

Sander Hendrix Maar als er eenmaal een gehoorverlies is, dan ligt het anders. Veel musici realiseren zich niet dat het probleem van het perifere gehoor weinig zegt over wat er in het brein gebeurt. Natuurlijk kan het gehoorverlies in de weg zitten, reden te meer om er iets aan te doen, maar de link tussen brein en gehoor wordt vaak niet goed gelegd. Mede hierdoor wordt gehoorbescherming een taboe.

Roy Tijdens mijn gastlessen bij Mediamusic in Enschede deed ik een vragenronde onder de eerstejaars waar ik vroeg wie er last had van tinnitus. De helft van de eerstejaars had een tinnitus, permanent of af en toe. En die moeten dan nog de hele opleiding door! Aanvankelijk wordt er lacherig over gedaan, maar aan het einde van de lezing komen ze toch naar je toe voor meer informatie.

Rianne Tinnitus komt erg veel voor onder studenten en onder docenten soms ook in combinatie met gehoorverlies. Er is een zekere mate van ontkenning van het probleem, ook bij sommige docenten, die juist het goede voorbeeld moeten geven. Als leraren niet daadwerkelijk het dragen van oordoppen stimuleren, hoe kun je van studenten verwachten dat ze dit doen?

Merlijn Vink Het is daarom belangrijk dat we bij elkaar gaan zitten en voorlichting geven. De kennis die we opdoen door met elkaar te praten, moeten we ook doorgeven aan de musici en audiciens.

Roy We missen in de branche soms de onderlinge discussie. We hebben niet allemaal de wijsheid in pacht. Het is subjectief en gebaseerd op de ervaringen die we hebben. In mijn gastlessen bij ArtEZ ligt de nadruk ligt op anatomie, fysiologie en pathologie. Hier leggen we de link naar de preventieve kant. We kijken wat er gebeurt bij harde muziek en naar de aankleding van ruimtes. Als je weet wat je doet, en je meet wat je doet, hoef je niet altijd te beschermen.

Rianne Daarnaast is de positie ten opzichte van anderen, de speeltijd en luidheid heel belangrijk. Spelen in de studieruimtes is vaak niet hard, maar duurt vaak wel lang. Die last op de oren beseffen de studenten niet altijd meteen. Juist het spelen in de kleine studeerkamers en met je eigen instrument kan een grote belasting zijn voor de oren. Het is belangrijk om te weten hoe je daarmee omgaat door bijvoorbeeld het gebruik van rustpauzes en decibelmeters.

Sander Het beste kun je een dosismeter dicht bij je oren dragen. Dan zie je echt wat er gebeurt met belasting. Dan meet je de optelsom van belasting met volume en tijdsduur. Maar als je het toegankelijk wil maken, dan heeft een decibelmeter natuurlijk de juiste insteek.

Merlijn In de appstore heb je verschillende apps die het geluid op verschillende manieren kunnen wegen, los van de decibelmeter. De microfoon is dan weliswaar niet geijkt, maar dat hoeft ook niet. De SPL Pro is een goed voorbeeld van een functionele app. Het is makkelijk te bedienen en je hebt het altijd bij je.

Hein Het is een bewustwordingsproces; je moet je realiseren hoeveel risico je loopt bij bepaalde waardes.

Earline Is de ‘gemiddelde’ audicien voldoende op de hoogte van de risico’s die muzikanten lopen?

Roy Nee, de gemiddelde audicien wellicht niet, maar ook de gemiddelde muzikant niet. Als ik een muziekstuk van 95 dB speel in de les en ik vraag studenten hoe hard ik speel, dan zitten ze er vaak behoorlijk naast. Ze gokken eerst op 55 dB en een uitschieter zegt 80 dB. Ik laat ze dan de app downloaden en meten en dan realiseren ze zich het pas.

Merlijn Je hebt ook nog het fenomeen ‘loudness toughening’, wat betekent dat mensen die geregeld in hard geluid verkeren daar, om nog niet geheel verklaarbare redenen, in een aantal gevallen minder schade van ondervinden dan mensen die zelden in lawaai verkeren. Dat zou dus impliceren dat je een soort eelt kunt creëren.

Sander Dat is heel gevaarlijk. Je kunt heel makkelijk wennen aan geluid, maar dat is ook de valkuil. Andersom is het oppassen dat je geluid gaat vermijden. Je wilt mensen niet zo bang maken voor geluid dat ze altijd oordoppen gaan dragen. Als zich dat als een olievlek gaat verspreiden, kunnen ze zelfs de stofzuiger niet meer verdragen. Deze overgevoeligheid, hyperacusis, is een psychisch probleem dat meestal wel te genezen is, maar ik benadruk dat het gezond verstand een grote rol blijft spelen. Van één sigaret is natuurlijk ook nog nooit iemand overleden, maar je moet wel goed uitkijken wat je doet.

Rianne Het is belangrijk om naar aannames van musici over het gebruik van oordoppen te luisteren. Sommige musici denken namelijk dat gehoorklachten erbij horen. Zo had een student intern onderzoek gedaan naar tinnitus, waaruit naar voren kwam dat de begeleiding binnen school niet voldoende was. Docenten gaven aan dat, als ongewenst effect bij het dragen van oordoppen, je steeds harder gaat spelen. Je wilt als musicus de luidheid en het contact met het instrument bewaren. Met zulke reacties kun je iets. Ik gebruik deze reacties door in te zetten als stellingen in de groep waarmee ik de verwachtingen van de studenten vergelijk met de literatuur. Dat zorgt voor bewustzijn.

Earline Heeft de audicien genoeg handvatten om een muzikant voor te lichten als het gaat om juiste gehoorbescherming?

Sander Je moet je realiseren dat het voor een musicus erg vervelend is om met gehoordempers te gaan spelen, zeker als je het niet gewend bent. Het is een leerproces, gebonden aan de situatie en instrument. Een klassieke akoestische gitarist heeft minder demping nodig dan een elektrische gitarist in een bandje. Een viool zit met de dosismeter gemeten aan de grens.

Roy Daar komt natuurlijk nog de beengeleiding bovenop. Dat levert ook een flinke bijdrage.

Merlijn Hoewel ik een groot voorstander ben van preventie en ik ook oordoppen draag, geniet ik het meest van een concert zónder. Soms mis ik de connectie met de muziek en kom ik pas écht in een concert als ik mijn gehoorbescherming uit doe. Gekscherend wordt wel eens gezegd dat, als iedereen zijn oordoppen uitdoet, ook de muziek qua volume omlaag kan.

Sander Hier heb je zeker een punt. Maar omdat dit niet gebeurt, blijft ons streven om de concertganger oordoppen te laten dragen.

Roy Dat musici liever geen gehoorbescherming dragen, ligt voor een deel aan overdemping. Sommige muzikanten hebben dempers van 25 dB en als je dan gaat meten, zie je dat 10 of 15 dB al voldoende is. Belangrijk voor de audicien is dus om niet te veel geluid weg te nemen. Onze oplossing hiervoor is dat er geen musicus de deur uitgaat zonder twee setjes beschermers, één van 10 of 15 dB en één van 20 of 25 dB. Op die manier kunnen ze het zelf wisselen en aanvoelen wat het beste is. De perceptie van lawaai is natuurlijk persoonlijk, maar je hebt in ieder geval die 10 dB gewonnen als de beschermer dan wel gedragen zou worden. De demper van 25 dB zou toch niet gebruikt worden als men nuances mist in de muziek.

Sander Heel goed doorvragen is daarbij ook heel belangrijk. Je moet weten naar wat voor muziek er wordt geluisterd. Vanuit daar kun je inschatten hoeveel demping noodzakelijk is.

Rianne De individuele aanpak is daarbij inderdaad belangrijk. Je zou eigenlijk een aantal studenten heel goed moeten volgen en bevragen. Zo las ik een erg goed artikel waarin musici bevraagd worden over wat zij ervaren aan voor- en nadelen als gevolg van het dragen van oordoppen.

Merlijn Ik vind een individuele aanpak heel mooi, want muziek is kunst. Kunst is primair het losmaken van een emotie. Op het moment dat je daar iets gaat filteren, heb je het risico dat je ook iets van die beleving weghaalt. In de toekomst zou een cross-over van hoortoestel en gehoorbescherming een interessant handvat voor de audicien zijn, zoals de jagersdoppen die zorgen voor demping bij harde schoten en juist het geluid versterken in een rustige omgeving.

Roy De Etymotic en verdere equivalenten bestaan natuurlijk al wel. We hebben naar deze verschillende mogelijkheden gekeken bij een klassieke muzikant uit een groot orkest. Deze persoon kreeg, ondanks het dragen van dergelijke doppen toch een TTS (Temporary Threshold Shift). Er wordt bij sommige doppen gezegd dat het op Artificial Intelligence geïnspireerd is, maar het is feitelijk een regelbare weerstand dat niet kan denken zoals een muzikant denkt.

Sander Het probleem is dat, als zo’n toestel zelf gaat nadenken, het in principe fout gaat voor een muzikant. Daar is nog een weg te gaan in de toekomst.

Hein Zo sprak ik laatst een meisje dat viool speelde en van wie de ouders tinnitus hebben. Die moest gehoorbescherming gaan dragen, want ze had af en toe al tinnitus. We begonnen met een gehoorbeschermer zonder filter. Het puur laten wennen dat er iets in haar oor zat, was al een grote stap. We zijn langzaamaan gaan dempen en dat gaat nu heel goed. Je ziet vaak dat het juist vervelend is om iets in je oor te hebben, niet per se dat er demping is.

Rianne Het draait inderdaad niet alleen om de daadwerkelijke veranderde waarneming, maar ook de acceptatie van het dragen van oordoppen. Als je daar al aan went in je opleiding, naast anders oorbewust musiceren, zal dat minder last geven in de toekomst.

Sander Onderschat het effect niet van occlusie. Het gevoel en het contact kwijt zijn met je instrument, is daarnaast ook heel vervelend.

Roy Het ‘opmaateffect’ zie je vaak bij muzikanten in het orkest die nog moeten wennen aan hun dempers en daarom veel harder gaan spelen. Dus die moet je echt coachen en aan de voorkant zouden we de verwachting moeten managen. Ook ikzelf heb behoorlijk moeten wennen aan het dragen van bescherming en in-ears op het podium.

Rianne Interessant is dat je naast audiciens juist ook meer muzikanten zou kunnen bereiken. Hiervoor is andere PR wel wenselijk. Geen suffe foto’s van oudere mensen, maar bijvoorbeeld een bekende DJ als rolmodel.

Hein Dit gebeurt ook met gehoorbescherming. Die zijn verkrijgbaar met glitters, glow in the dark en in de gekste kleuren en vormen. Dat verkoopt echt bij de jeugd. Bij een lokaal evenement deelde ik gratis oordopjes uit met de tekst: ‘ik wil je niet als klant’. Je verrast de mensen ermee waardoor er een bewustzijn gecreëerd wordt én het kost nauwelijks iets.

Roy Inderdaad de Glow in the dark-uitvoering wordt bij ons regelmatig besteld. Vooral hoorcentra/audiologische centra die ruimdenkend zijn, kunnen zorgen voor een ontwikkeling in de branche. De wachttijden zijn helaas soms bijzonder lang.

Hein Daarom heb ik ervoor gekozen een keer per week een eigen audioloog in dienst te nemen. Korter kun je de lijntjes niet hebben, een mooie kruisbestuiving.

Roy En dat is meteen een belangrijke USP voor je bedrijf!

Sander Ik hoop ook dat, als een audicien worstelt met het aanmeten van demping, hij hulp zoekt bij een audiologisch centrum. Zie zo’n centrum niet als concurrent, maar als collega en meedenker. We organiseren als audiologisch centrum jaarlijks een avond voor audiciens waarin we actuele thema’s bespreken. Daarnaast bel ik audiciens ook regelmatig over bepaalde instellingen bij een hoortoestel. In overleg vertel ik dan hoe ik het wil instellen. Ik heb nog nooit meegemaakt dat iemand dan zegt dat ik mij er niet mee moet bemoeien. Het gaat niet om goed of fout, maar om de juiste hoortoestelinstelling voor de klant.

Merlijn Ik zei het al filosofisch. Hoe vervorm je geluid zodat het natuurlijk klinkt. Waarschijnlijk net zo divers als de mens. Waar begin je mee?

Hein Ik zet alle features uit bij musici. Daarnaast een lagere versterking met minder compressie.

Sander De regelsystemen die bedoeld zijn om spraak beter verstaanbaar te maken of geluid comfortabeler te laten klinken, zitten in principe in de weg als het om muziek gaat. Veel hoortoestellen doen al een hele stap als je bij de instellingen een extra programma aanvinkt om muziek te luisteren. De versterking wordt meestal uit het basisprogramma overgenomen en daar kun je vaak handmatig nog wel iets aan doen.

Merlijn Er zijn ook features die echt bijdragen aan een betere muziekbeleving. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de ChannelFree™ signaalbewerking van Bernafon die spectrale versmering voorkomt. De boventonen van instrumenten worden hierdoor natuurgetrouw weergegeven. De automatische gain control van een hoortoestel kapt het binnenkomende geluid af bij 95 dB in een standaard hoortoestelprogramma. In een live-muziekprogramma kunnen we deze grenswaarde opschroeven naar 113 dB voor de pieken, wat vaak wel echt een veel betere kwaliteit muziek geeft. Communicatie staat meestal op 1 en dat heeft niet dezelfde opdracht als muziek. Ik geef het toestel daarom twee verschillende opdrachten mee waartussen je kunt wisselen.

Sander Verrassend genoeg komen er dan soms ook mensen terug die aangeven dat ze het basisprogramma toch het fijnst vinden voor muziek of andersom.

Roy Vrij recentelijk hebben we de Deep Fit RIC mould op de markt gebracht. Dit is feitelijk een bikini-RIC mould, toepasbaar voor elk merk, die verlengd is tot in het benige gedeelte van de gehoorgang. Het grote voordeel hiervan is dat je direct occlusie artefacten wegneemt, maar ook het gevoel voor autofonie. Het beweegt mee met kaakbewegingen. Nu kunnen we dus ook de muzikanten bedienen, vooral blazers, zangers/zangeressen en bijvoorbeeld violisten. Combineer je dit met een high-end hoortoestel dan zijn features volop merkbaar en hoorbaar.

Earline Wat kom je tegen op het gebied van tinnitus in combinatie met muziek?

Rianne Er zijn mensen die prima met tinnitus om kunnen gaan, maar er zijn ook schrijnende verhalen van musici, die niets meer kunnen verdragen en daardoor arbeidsongeschikt raken. Helaas speelt dit ook al onder studenten. Er komt vaak ook een gedragscomponent bij kijken.

Sander Je kunt bij tinnitus de omgevingsgeluiden iets extra ondersteunen waardoor het gehoor meer geprikkeld wordt en dat kan gunstig zijn voor de tinnitus, maar je bent eigenlijk bezig met symptoombestrijding. Het hoortoestel is dan ook zeker bedoeld om de luisterinspanning te verlagen.

Roy Daarom geniet het niet onze eerste voorkeur, omdat je voor deze groep mensen hun referentiekader kunt gaan verleggen, tenzij mensen echt iets moeten voor feestjes en evenementen. Een hoortoestel is in beginsel een betere optie dan demping inderdaad.

Merlijn Wordt er ook negatieve publiciteit aan gewijd net als bij pakjes sigaretten?

Sander Eén minuut naar een tinnitusgeluid luisteren zegt voor veel mensen al voldoende. Vóór een presentatie kun je het geluid bijvoorbeeld even laten horen.

Roy Dat kan bijvoorbeeld op oorcheck.nl waar je samples kunt horen. Siemens heeft jaren geleden een cd uitgebracht met verschillende samples erop die dit nabootsen. Een dergelijke mogelijkheid zouden we voorhanden moeten hebben om een vorm van awareness te creëren. Als we kunnen doordringen tot de groep musici, zijn we al een heel eind op de goede weg!